რა სხვაობაა ვაქცინებს შორის - ეფექტურობა, უსაფრთხოება, მუშაობის მექანიზმი

მიმოხილვა

SARS-CoV-2-ის მიერ გამოწვეულ ვირუსულ ინფექცია COVID-19-ს მსოფლიო უკვე ერთ წელიწადზე მეტია ებრძვის. ვირუსის აღმოჩენიდან მოკლე დროში მეცნიერებმა მისი გენომის გაშიფრვა მოახერხეს. ვაქცინაზე მუშაობა კი მაშინვე დაიწყეს. 

იმისათვის, რომ ადვილად გადამდები ვირუსული ინფექცია დამარცხდეს, საჭიროა, რომ მოსახლეობის მინიმუმ 60-70% იმუნური იყოს მის მიმართ. ეს ვირუსის გადაცემის ტემპს ანელებს, შედეგად კი დაავადება ნელ-ნელა ქრება. ამას საზოგადოებრივი იმუნიტეტი ეწოდება, როცა მოსახლეობის დიდ ნაწილს დაავადება „მოხდილი“ აქვს.

საზოგადოებრივი იმუნიტეტის გასაჩენად ორი გზა არსებობს: ან ყველამ უნდა გადაიტანოს დაავადება და ორგანიზმმა ბუნებრივად გამოყოს ანტისხეულები (რასაც ძალიან დიდი მსხვერპლი მოჰყვება), ან ჩვენს იმუნურ სისტემას ანტისხეულების გამოყოფა უნდა ვასწავლოთ, უნდა დავატრენინგოთ ის. ამის საუკეთესო და ერთადერთი ტრენერი კი ვაქცინაა.

დედამიწაზე არაერთი პანდემია ყოფილა. კაცობრიობის ისტორიიდან თუ ავიღებთ 5 ყველაზე მომაკვდინებელ პანდემიას, მათ მიერ დახოცილი ადამიანების რიცხვმა შესაძლოა მილიარდსაც გადააჭარბოს. მაგალითისთვის, თუ ავიღებთ ყვავილის ვირუსს, 1900 წლის შემდეგ მან 300 მილიონზე მეტი ადამიანი დახოცა.

ყვავილის ვირუსის მიერ დატოვებული იარები და სიბრმავე

ყვავილის ვირუსის სამკურნალო პრეპარატი დღემდე არ არსებობს. ამ ვირუსით ინფიცირებულთა დაახლოებით 30% იღუპებოდა, ხოლო ნახევარზე მეტს სამუდამო იარები რჩებოდა სახეზე. შედარებისთვის, კოვიდ-19-ის სიკვდილიანობა 1-2%-ს შეადგენს. ყვავილის ვირუსი საბოლოოდ 1980 წელს დავამარცხეთ. მისი დამარცხება მასობრივი ვაქცინაციის გარეშე შეუძლებელი იქნებოდა.

ვაქცინები

ასევე შეუძლებელია კოვიდ-19-ის დამარცხებაც ვაქცინაციის გარეშე. მიუხედავად იმისა, რომ შემთხვევათა რიცხვი მსოფლიოს მასშტაბით მატულობს, ეფექტური ვაქცინების არსებობა დიდ იმედებს აჩენს. მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციამ რამდენიმე ვაქცინას დაჩქარებული ავტორიზაცია მისცა. ესენია: Pfizer, Moderna, Johnson & Johnson (Janssen), AstraZeneca და Sinopharm.

ეს უკანასკნელი ჩინური წარმოებისაა, რომელიც AstraZeneca-სა და Pfizer-თან ერთად საქართველოში შემოვიდა და მასზე რეგისტრაცია 18 წელს გადაცილებულ ნებისმიერ ადამიანს შეეძლო. ის პირველი არადასავლური ვაქცინაა, რომელმაც ჯანმოს ავტორიზაცია მიიღო.

იმისათვის, რომ მკვლევრები ვაქცინის უსაფრთხოებასა და ეფექტურობაში დარწმუნდნენ, ისინი რამდენიმე ფაზიან კლინიკურ კვლევას ატარებენ, რომლებშიც რამდენიმე ათეული ათასი მოხალისე მონაწილეობს. სწორედ ამიტომ, ჩვეულებრივ, ვაქცინის შექმნას 5-10 წლამდე სჭირდება. კოვიდ-19-ის საწინააღმდეგო ვაქცინების შექმნამდე, რეკორდულ დროში დამზადებული 1960-იან წლებში ყბაყურას ვაქცინა იყო. მას ოთხი წელი დასჭირდა. ასევე, ებოლას ვაქცინაც მოკლე დროში, დაახლოებით 5 წელიწადში შეიქმნა.

► ნახეთ: რა უნდა ვიცოდეთ Sinopharm-ის ვაქცინის შესახებ

2021 წლის 7 მაისის მონაცემებით, მსოფლიო მოსახლეობის მხოლოდ 3,9%-ია სრულად აცრილი, მინიმუმ ერთი დოზა კი 8,2%-მა მიიღო. საქართველოში კი, მხოლოდ პირველი დოზით 54,687 ადამიანია აცრილი, რაც ქვეყნის მოსახლეობის 1%-იც კი არ არის. მეორე დოზაზე ჯერჯერობით არავინ აცრილა (ან მონაცემები არ არის). 

როგორ მუშაობს ვაქცინა?

კოვიდ-19-ის ვაქცინის მუშაობის მექანიზმში გასარკვევად, პირველ რიგში, გავიგოთ, თუ როგორ ებრძვის ჩვენი სხეული ზოგადად ინფექციებს. როდესაც, მაგალითად, ვირუსი ჩვენს სხეულში იჭრება, ის ორგანიზმს ებრძვის და მასში მრავლდება. ამ შეჭრას ინფექცია ეწოდება და სწორედ ის ხდის ადამიანს ავად. ჩვენი იმუნური სისტემა ინფექციასთან გასამკლავებლად რამდენიმე იარაღს იყენებს.

სისხლი წითელ უჯრედებს შეიცავს, რომელსაც ქსოვილებთან და ორგანოებთან ჟანგბადი გადააქვს. სისხლში ასევე თეთრი (ან იმუნური) უჯრედებიც შედის, რომელიც ინფექციას ებრძვის. სისხლის თეთრი უჯრედების სხვადასხვა ტიპები ინფექციას სხვადასხვანაირად უმკლავდება:

• მაკროფაგები სისხლის თეთრი უჯრედებია, რომლებიც ანადგურებენ მიკრობებსა და მკვდარ (ან მომაკვდავ) უჯრედებს. მაკროფაგები შემოჭრილი მიკრობების ნაწილებს ორგანიზმში ტოვებენ. მათ ანტიგენებს უწოდებენ. ამის შემდეგ, სხეული ამ ანტიგენებს სახიფათოდ აღიქვამს და მათზე თავდასასხმელად ანტისხეულებს წარმოქმნის.
• B-ლიმფოციტები სისხლის თეთრი თავდაცვითი უჯრედებია. მათ მიერ წარმოქმნილი ანტისხეულები მაკროფაგების მიერ დატოვებულ ვირუსის ნაწილებს ესხმის თავს.
• T-ლიმფოციტები სისხლის თეთრი უჯრედების კიდევ სხვა ტიპია. ისინი უკვე ინფიცირებულ უჯრედებს ესხმის თავს.

ანტისხეულები SARS-CoV-2-ს თავს ესხმის

კოვიდ-19-ის გამომწვევი ვირუსით დაინფიცირებულ ადამიანის ორგანიზმს ვირუსთან საბრძოლველი ყველა იარაღის გამოსაყენებლად რამდენიმე დღე ან კვირა სჭირდება. ინფექციის შემდგომ, ადამიანის იმუნური სისტემა სწავლობს, სამომავლოდ როგორ დაიცვას სხეული ამ დაავადების წინააღმდეგ.

ორგანიზმში რამდენიმე T-ლიმფოციტი რჩება. მათ „მეხსიერების უჯრედები“ ეწოდება და თუ სხეულში იგივე ვირუსი მოხვდება, ისინი სწრაფ მოქმედებაზე გადადიან. როდესაც ნაცნობი ანტიგენები დაფიქსირდება, B-ლიმფოციტები მათზე თავდასხმისთვის ანტისხეულებს წარმოქმნის. ექსპერტები კვლავ იმის ძიებაში არიან, რამდენ ხანს იცავს ადამიანს ეს მეხსიერების უჯრედები კოვიდ-19-ის წინააღმდეგ.

სხვადასხვა ტიპის ვაქცინა თავდაცვის მექანიზმის შესაქმნელად სხვადასხვა ხერხს მიმართავს. თუმცა, საბოლოოდ, ყველა ტიპის ვაქცინა ორგანიზმში „მეხსიერების“ T-ლიმფოციტებსა და B-ლიმფოციტებს ტოვებს, რომლებიც იმახსოვრებს, როგორ უნდა შეებრძოლოს სამომავლოდ ვირუსს.

B და T ლიმფოციტების წარმოსაქმნელად ვაქცინაციიდან რამდენიმე კვირის გასვლაა საჭირო. აქედან გამომდინარე, სრულად შესაძლებელია, რომ ადამიანი აცრამდე ან აცრიდან ძალიან მალევე კორონავირუსით დაინფიცირდეს, რადგან ვაქცინას თავდასაცავი მექანიზმის წარმოსაქმნელად საკმარისი დრო არ ჰქონდა.

იშვიათ შემთხვევებში, ვაქცინაციის შემდეგ, გვერდითი მოვლენები ვითარდება. ეს შეიძლება სიცხე ან დაღლილობა იყოს, მაგრამ სერიოზული არაფერი. ეს ნორმალურია და იმის ნიშანია, რომ ორგანიზმი იმუნიტეტის წარმოქმნის პროცესშია.

ვაქცინის ტიპები

ვაქცინებს სხვადასხვა ტექნოლოგიით ამზადებენ, რომელთაც განსხვავებული მუშაობის მექანიზმი გააჩნიათ. როგორც ზემოთ ვახსენეთ, საბოლოოდ ყველა ვაქცინა ვირუსთან ბრძოლისთვის საჭირო ანტისხეულებს წარმოქმნის.

ძირითადად, ვაქცინის სამი ტიპი არსებობს:

• mRNA ვაქცინები: მესენჯერული რნმ-ის მქონე ვაქცინები კორონავირუსის იმ შემადგენელ მასალას შეიცავს, რომელიც ჩვენს უჯრედებს ინსტრუქციას აძლევს, როგორ შექმნას ვირუსისთვის დამახასიათებელი უნიკალური და უსაფრთხო ცილა. მას შემდეგ, რაც ჩვენი უჯრედები ამ ცილის ასლებს შექმნის, ისინი ვაქცინისგან მიღებულ გენეტიკურ მასალას ანადგურებს. ჩვენი სხეული სწავლობს, რომ ეს ცილა აქ არ უნდა იყოს და T-ლიმფოციტებსა და B-ლიმფოციტებს წარმოქმნის, რომლებსაც ახსოვს, როგორ ებრძოლონ შემოჭრილ ვირუსს.
• ინაქტივირებული ვირუსის მქონე ვაქცინები: მთლიანი ვირუსის ნაცვლად, ამ ტიპის ვაქცინებში ვირუსის უსაფრთხო ნაწილები (ცილები) შედის. ვაქცინაციის შემდეგ, ჩვენი სხეული სწავლობს, რომ ეს ცილა აქ არ უნდა იყოს და T-ლიმფოციტებსა და ანტისხეულებს წარმოქმნის, რომლებსაც ახსოვს, როგორ ებრძოლონ შემოჭრილ ვირუსს.
• ვექტორული ვაქცინები: ამ ტიპის ვაქცინები კოვიდ-19-ის გამომწვევი ვირუსის მსგავს, მაგრამ სხვა, მოდიფიცირებულ ვირუსს შეიცავს. მოდიფიცირებული ვირუსის გარსში SARS-CoV-2-ის მასალაც შედის. ამას „ვირუსული ვექტორი“ ეწოდება. როდესაც ვირუსული ვექტორი ჩვენს უჯრედებში მოხვდება, გენეტიკური მასალა უჯრედებს კოვიდ-19-ის გამომწვევი ვირუსისთვის დამახასიათებელი უნიკალური ცილის წარმოქმნისთვის ინსტრუქციას აძლევს. ამ ინსტრუქციების გამოყენებით, ჩვენი უჯრედები ცილის ასლებს ქმნიან. ეს კი ჩვენს ორგანიზმში T-ლიმფოციტებსა და B-ლიმფოციტებს წარმოქმნის, რომელიც, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ვირუსს ებრძვის.

საქართველოში შემოტანილი ვაქცინები სამივე კატეგორიაში შედის, კერძოდ: Pfizer-ის ვაქცინა მესენჯერული რნმ-ის მქონეა (mRNA), Sinopharm ინაქტივირებული ვირუსებისგანაა დამზადებული, ხოლო პირველად შემოსული AstraZeneca ვექტორული ვაქცინაა.

ვაქცინების ეფექტურობა

Pfizer

ბოლო კვლევებით დადასტურებულია, რომ Pfizer კოვიდ-19-ის წინააღმდეგ 91,3%-ით ეფექტურია. რაც შეეხება ამერიკის დაავადებათა კონტროლის ცენტრის მიერ განსაზღვრულ „მწვავე ფორმას“, ვაქცინამ 100%-იანი შედეგი აჩვენა. „მწვავე ფორმას“ სხვანაირად განსაზღვრავს ამერიკის საკვებისა და წამლის ადმინისტრაცია. ამ სააგენტოს მიერ განსაზღვრულ ფორმას ვაქცინამ 95,3%-იანი წინააღმდეგობა დაუპირისპირა.

რაც შეეხება ვაქცინის მუშაობის შედეგს რეალურ ცხოვრებაში (და არა კვლევაში), ამის ყველაზე კარგი მაგალითია ისრაელი. ჟურნალ ლანცეტში გამოქვეყნებული კვლევის მიხედვით, 2021 წლის 3 აპრილისთვის, 6 მილიონი ზრდასრული (16 წელი და ზემოთ) ადამიანიდან 72,1% სრულად, ორივე დოზით აიცრა. მეორე დოზიდან 7 დღეში ვაქცინამ 95,3%-იანი ეფექტურობა აჩვენა.

საინტერესო შემთხვევაა სამხრეთ აფრიკაც. იქ ვაქცინამ დაავადების პრევენციის 100%-იანი შედეგი აჩვენა, მათ შორის ე.წ. სამხრეთ აფრიკული შტამის მიმართაც. 

Pfizer-ის ეფექტურობა 44 000 ზრდასრულზე ჩატარებულმა კვლევამ დაადასტურა. მათ ვაქცინის მეორე დოზის მიღების შემდეგ იმუნიტეტი მინიმუმ 6 თვის განმავლობაში გაჰყვათ.

ვაქცინას იშვიათად ახასიათებს მწვავე ალერგიული უკუჩვენებები, რომელიც რამდენიმე წუთში ან მაქსიმუმ 1 საათში ვლინდება. ამიტომ ვაქცინის გაკეთების შემდეგ საშუალოდ 1 საათი უნდა მოიცადოთ და თუ მსგავსი გართულება მოხდა, შესაბამისი რეაგირება პროვაიდერმა უნდა მოახდინოს.

Sinopharm

სანამ ამ ვაქცინას მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაცია ავტორიზაციას მისცემდა, მას ბევრგან უკვე იყენებდნენ. ანგარიშების თანახმად, სინოფარმის 65 მილიონი დოზის ადმინისტრირება უკვე მოხდა. გარდა ჩინეთისა, მას არაბთა გაერთიანებული საამიროები, პაკისტანი და უნგრეთი იყენებს.

კვლევებში ნათქვამია, რომ მისი ეფექტურობა სიმპტომური და ჰოსპიტალიზირებული შემთხვევების წინააღმდეგ 79%-ია. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ კლინიკურ კვლევებში მონაწილე 60 წელს გადაცილებული ადამიანთა რიცხვი ცოტა იყო, ამიტომ ვაქცინის ეფექტურობა ამ ასაკის ჯგუფისთვის ცოტა ბუნდოვანია. მაგრამ ჯანმომ განაცხადა, რომ არანაირი მიზეზი არ არსებობს იმისა, რომ ვაქცინა სხვანაირად იმოქმედებს მოხუც ადამიანებზე.

ამ ვაქცინის შემთხვევაშიც იშვიათია სერიოზული უკუჩვენებები.

AstraZeneca

22 მარტს, კომპანიამ პრეს-რელიზში განაცხადა, რომ ორ დოზიანი ვაქცინა ადამიანის ვირუსის წინააღმდეგ 79%-ით იცავს. კვლევა კი 32 449 ზრდასრულზე იყო ჩატარებული. არც ერთი ვაქცინირებული არ მომკვდარა და არც ერთს ჰოსპიტალიზაცია არ დასჭირვებია, მიუხედავად იმისა, რომ მონაწილეთა 60% რისკ ჯგუფი იყო და მწვავე დაავადებები ჰქონდათ გადატანილი.

თუმცა, მას შემდეგ, რაც ევროპის 20 ქვეყანაში ვაქცინის გამოყენება შეაჩერეს სავარაუდო სისხლის შედედების გამოწვევის გამო, ვაქცინის მიმართ ბევრი კითხვა გაჩნდა. რადგანაც რთულია იმის განსაზღვრა, რამდენად იყო AstraZeneca სისხლის შედედების გამომწვევი, მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაცია მას კვლავ რეკომენდაციას უწევს, რადგანაც ვაქცინის ბენეფიტები რისკებს ბევრად გადაწონის.